تاریخچۀ صنایع دستی چوبی ایران

آثار تاریخی صنایع دستی چوبی را می‌توان بر اساس شباهت‌هایی که در زمینه‌ی خصوصیات فنی و هنری دارند تا حدودی به دوران زیر تقسیم‌بندی نمود:

الف) دوران قبل از اسلام: شامل تمدن‌های اولیه‌ی هخامنشی، اشکانی و ساسانی
ب) قرون اولیه اسلامی: شامل سلسله‌های آل بویه، خوارزمشاهی، سامانی و ابتدای سلجوقی.
ج) دوره‌ی میانی اسلامی: شامل سلسله‌های سلجوقی، ایلخانی و تیموری.
د) دوره‌ی صفویه.
ه) دوران جدید: شامل سلسله‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه.
و) دوران معاصر.

صنایع چوبی قبل از اسلام: 

در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ صنایع دستی چوبی به عنوان بخشی از ساختمان به کار می‌رفته است. اسناد تاریخی مؤید این موضوع است که در قرن پنجم قبل از میلاد کلبه‌های چوبی ساخته می‌شده و حتی برخی وسایل مثل نردبان وجود داشته است. در حسنلو تالاری وجود دارد که پایه‌ی سنگی آن تکیه‌گاهی برای ستون‌های چوبی بوده است. در این دوره چوب به عنوان یکی از فراوان‌ترین مصالح طبیعی، نقش مهمی در ساخت ابزار فنی و کشاورزی و حتی وسایل خانگی ایفا می‌کرده است. در این دوره برای محافظت از وسایل چوبی از روغن طبیعی استفاده می‌شده، حتی در برخی مواقع برای تزیین و حفاظت، ورقه‌هایی از طلا به روی چوب می‌چسباندند. پاشنه گردهای موجود در تخت جمشید نشانه‌ی آن بوده که در آنجا درهای عظیم چوبی وجود داشته است. وجود لوحه‌هایی در خزانه‌ی داریوش مؤید این معنا است که برای کنده کاری روی درها به هنرمندان دستمزد پرداخت می‌شده است. بنا بر روایت تاریخی، هرودوت مورخ یونانی در دوره‌ی هخامنشیان ارابه‌ها و کشتی‌های جنگی از چوب ساخته می‌شده است، و برای درخت‌کاری ارزش خاص قائل بوده‌اند.

از دوره‌ی سلوکیان آثار چندانی در دست نیست و آثار صنایع چوبی دوره‌ی اشکانی نیز تا حد زیادی شباهت به دروه‌ی هخامنشی دارد.

در دوره‌ی ساسانی استفاده از کلاف‌های چوبی (کلاف‌ها، قطعات بلند چوبی هستند که تعادل و فواصل بين ستون‌ها را حفظ می‌کنند) در ساختمان‌ها متداول بوده است. در این دوره نوعی رویه‌کوبی مربع‌های چوبی انجام می‌شده که نقش هندسی و انتزاعی داشته است. مهم‌ترین چوب‌هایی که در این دوره به کار می‌رفته‌اند عبارت بودند از: سدر (کُنار)، توت، بلوط، سنجد، کاج و سرو، که برخی از آنها از نقاط دور به وسیله‌ی ارابه یا کانال‌های آب به مرکز کشور حمل می‌شده است.

صنایع دستی چوبی در قرون اولیه اسلام:

مهم‌ترین صنایع چوبی که ساخت آنها در دوره‌ی قرون اولیه اسلامی متداول بوده عبارت بودند از: کلبه‌ها و ساختمان‌های چوبی، کلاف‌های ساختمانی، ستون چوبی، سقف‌های کاذب چوبی قابدار، وسایل متصل به ساختمان مثل درب و پنجره، وسایل کاربردی مانند منبر، ابزار آلات صنعتی و کشاورزی.
مهم‌ترین تزیینات وابسته به درودگری در قرون اولیه اسلامی را می‌توان رویه‌کوبی و کنده کاری و قاب تُنُکه دانست. رویه‌کوبی در این زمان با کوبیدن زهوارهایی باریک و گاهی به وسیله‌ی قطعاتی مثل چوب و استخوان و فلز به شکل مشخص انجام می‌گرفته است و نقش اجرایی آن عمدتا هندسی، ستاره و گاهی نقوش نخلی پردار و اناری بوده است (این نوع رویه‌کوبی را می‌توان مقدمه‌ی نوعی معرق و خاتم در دوران بعد دانست).
کنده‌کاری به شیوه‌ی منبت به روی بیشتر آثار اولیه‌ی اسلامی مشاهده می‌شود. این منبت‌ها ساده دارای عمقی کم و روسازی ساده هستند، و بر اساس نقوشی چون گل و برگ انتزاعی، گیاه، حیوان، طرح نخل، محرابی، لچک و سر ترنج انجام می‌شده است.

نمونه‌های آثار چوبی قرون اولیه اسلامی:
۱. چهار لنگه در متصل به هم مربوط به مقبره‌ی سلطان محمود غزنوی که هم‌اکنون در موزه‌ی اگرای هند نگهداری می‌شود. این در، در قرن پنجم هجری قمری مطابق با ۱۰۳۰ میلادی، ساخته شده است و دارای چندین قاب تنکه و منبت‌کاری ساده و کم‌عمق با نقش انتزاعی است.
٢. دولوحه‌ی چوبی که به دستور تاج الميلا ابی‌‌شجاع در سال ۳۶۳ هجری قمری (۹۷۴ میلادی) ساخته شده و دارای کنده‌کاری‌های زیبایی به خط کوفی و نقوش از اینجا چند کلمه حذف شده
۳. یک لنگه دَرِ منبت‌کاری شده مربوط به حدود قرن پنجم هجری قمری که هم‌اکنون در گالری فریر (Freer) نگهداری می‌شود. بر روی این در کنده‌کاری‌هایی با خط کوفی و نقوش اسلیمی وجود دارد.

آثار چوبی دوره میانه اسلامی:

در آثار صنایع دستی چوبی دوره‌ی میان اسلامی که مربوط به حدود قرون پنجم تا دهم هجری قمری است. اجزای ساختمان‌های چوبی چون ستون، سقف، وسایل متصل به ساختمان مانند در، پنجره و نرده به میزان زیادی به چشم می‌خورد، ولی آثار کوچکتر مثل جعبه، قاب، رحل، وسایل خانگی، ابزار آلات وسایل جنگلی و شکار نیز کم و بیش وجود دارد. در این دوره علاوه بر استفاده از چوب‌هایی مانند چنار، گردو، عناب، کبوده، توت، گلابی و کاج، از مصالح دیگر مانند: عاج، استخوان و فلزات نیز به خوبی در ساخت آثار چوبی استفاده می‌شده است.
در تزیینات چوبی قرن پنجم تا دهم هجری قمری همچنان قاب تنکه دیده می‌شود، ولی با قطعات کوچکتر و اشکال هندسی متنوع‌تر مانند: مربع و مستطيل متداخل، انواع اشكال ستاره‌ای و برخی نقوش گره‌چینی ایرانی؛ چنانچه می‌توان آن را نوعی گره‌چینی آلت و لقط درشت دانست. رویه‌کوبی در این زمان به دو صورت زهوار کوبی و تکه کوبی دیده می‌شود، که زهوارها (زهوار، چوب کشیده‌ای است که دارای شکل با شیارهای یکنواخت باشد.) و تکه‌های ظریف، اشکال هندسی منظم‌تر و دقیق‌تری دارند. در این دوره نوعی معرق جایگزینی طرح ساده هندسی گردید، همچنین نوعی خاتم ساده و زیبای اولیه اجرا می‌شد که به آن خاتم مربع می‌گویند. در این خاتم اجزای تشکیل‌دهنده به جای مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی وجود دارد.
منبت‌کاری در این دروه (دوران میانی اسلامی) با عمق بیش از قبل و با روسازی و ظرافتی بیش از پیش اجرا شده و این نشانه‌ی آن است که دقت و ابزارهای منبت تکامل یافته‌تر شده است.
بیشترین نقوش منبت‌های قرون پنجم تا دهم هجری قمری نقوشی مانند: نقوش هندسی، شیارهای موازی، کتیبه، اسامی ائمه (ع)، شكل محرابی، لچک ترنج، گل و بوته، ختایی و اسلیمی، شکوفه، برگ نخل، شمسه، حیوان و انسان بوده است.
در قرون میانی اسلامی از روغن‌های طبیعی برای محافظت و رنگین کردن چوب استفاده می‌شده است.

مهم‌ترین آثار دوره‌ی میانی اسلامی (قرون پنجم تا دهم هجری قمری) عبارت‌اند از:

١. منبر مسجد جامع نایین (قرن هفتم هجری قمری) که دارای قاب‌بندی و گره‌چینی است و بر روی آن منبت‌کاری بر اساس نقوش اسلیمی و هندسی و کتیبه‌هایی به خط نسخ صورت گرفته است.
۲. منبر چوبی مسجد سوریان در بوانات فارس که در سال ۷۷۱ هجری قمری به
دستور خواجه عزالدوله مظفرالملک ساخته شده است. این منبر یازده پله دارد و بدنه‌ی آن را منبتی از اشکال هندسی و گل و برگ زینت می‌دهد. بر پلکان بالایی
منبر آیه ۲۵۵ سوره البقره نوشته شده است.
۳. در مسجد بایزید بسطامی (قرن هشتم هجری قمری) که دارای رویه‌کوبی و معرق جایگزینی و کنده کاری است و طرح‌های اسلیمی و هندسی همراه با خط کوفی در آن دیده می‌شود.
۴. یک رحل چوبی که مربوط به قرن هشتم هجری قمری است، هم‌اکنون در موزه‌ی متروپولیتن نگهداری می‌شود. این رحل دارای معرق جایگزینی یا کنده‌کاری ظریف بر اساس طرح گیاهی انتزاعی و اسلیمی و خط ثلث است.
۵. صندوق قبر منبت‌کاری شده به اشکال هندسی و گل و برگ اسلیمی که به امامزاده ۷۲ تن در ساروق تعلق داشته است. صاحب قبر «نصرت خاتون» دختر «شمس الدين محمد» و تاریخ ساخت آن را ربیع الاول ۷۱۹ هجری قمری می‌دانند.
۶. پوشش تزیینی داخل سقف مربوط به مسجد جامع شیراز (قرن هشتم هجری قمری) که دارای کنده‌کاری و رویه‌کوبی بر اساس خط کوفي معقلی (بنایی) و نقش هندسی است.
۷. در گور مقبره‌ی سمرقند که هم‌اکنون در موزه‌ی آرمیتاژ نگهداری می‌شود (قرن نهم هجری قمری)، دارای معرق جایگزینی و کنده کاری و خاتم مربع با نقش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث است.
۸. دولوحه مربوط به مقبره‌ی امیر سمرقند (قرن نهم هجری قمری)، کنده کاری شده با نقوش اسلیمی که اکنون در موزه‌ی ارمیتاژ نگهداری می‌شود.
در معرق جایگزینی براساس طرح، قسمت‌هایی از چوب زمینه به عمق کم کنده کاری شده و سپس در محل کنده کاری چوب‌های دیگر تعبیه گردیده‌اند.

صنایع چوبی دوره‌ی صفویه:

در اکثر آثار دوره‌ی صفویه می‌توان تحولاتی از لحاظ نقش و شیوه‌های اجرایی ملاحظه کرد. برخی از این تحولات عبارت‌اند از: تکامل شیوه‌ها و نقوش قبلی و نوآوری‌هایی در زمینه‌ی شیوه‌های اجرایی و سبک خاص ایرانی. در این دوره آثاری شامل ساختمان‌های چوبی و اجزای وابسته به آن مانند ستون، سقف، در و پنجره و همچنین شامل وسایل کاربردی شامل رحل، جعبه، قاب، صندلی و ابزارآلات صنعتی و کشاورزی و جنگی است.
بیشترین مصالح به کار رفته در آثار دوره‌ی صفوی عبارت است از: چوب‌های چنار، فوفل، گلابی، عناب، گردو، توت، کاج، سرو و همچنین عاج، استخوان، صدف و فلزاتی چون فولاد، طلا، نقره و … .
در آثار صنایع دستی چوبی دوره‌ی صفوی رویه‌کوبی ندرتا دیده می‌شود، ولی معرق جایگزینی که از دوران قبلی آغازه شده بود و به طور ساده انجام می‌شد از این زمان تکامل بیشتری می‌یابد و بر اساس اکثر نقوش صورت می‌گیرد. البته در این دوره نوعی معرق هم انجام می‌گیرد که در آن قطعات چوب و استخوان به همراه لایه‌های خاتم به سبک امروزی (تکه چینی) در کنار هم چسبانیده می‌شده است.
خاتم‌سازی در دوره‌ی صفوی به دو صورت ملاحظه می‌شود: یکی به شيوه‌ی دوره‌ی قبل یعنی خاتم مربع و مستطیل و متوازی‌الاضلاع که به همان شیوه‌ی قبلی یعنی روی هم چسبانیدن لایه‌های چوبی ساخته می‌شده است؛ و دیگری به شيوه‌ی ابداعی صفوی که همان شیوه‌ی گل‌بندی است و در آن منشورهایی مثلث‌القاعده از پهلو کنار هم چسبانیده می‌شوند تا گل و در نهایت قامه پدید آید.
در دوره‌ی صفویه خاتم مثلث اغلب بر مبنای نقش هندسی پنج ضلعی ساخته می‌شده است که بعد از لایه شدن به صورت تک گل‌هایی در داخل چوب نشانده می‌شده است.
اگرچه در دوران حکومت صفویان قاب و تنکه به شیوه‌ی قبل ساخته می‌شده ولی نوعی از آن تکامل یافته و گره‌چینی آلت و لقط پدید می‌آید، و رشته‌هایی چون گره‌چینی مشبک و گره‌چینی شیشه‌دار بعدا به وجود می‌آید. در این دوران ساخت قواره‌بری، شبکه‌بری و پارچه‌بری آغاز گردید و تکامل یافت.
همچنین در این دوره برای تزیین و ارتباط سطوح معماری مانند سرستون و زیر سقف مقرنس چوبی ساخته شد که شباهتی به مقرنس‌های دیگر این دوران دارد.
در دوران صفویه آینه کاری و فلزکوبی و نقاشی روی چوب رونق می‌گیرد و روغن‌های جدیدی مثل کمان نیز برای حفاظت و پرداخت آثار چوبی به کار گرفته می‌شود. منبت کاری در این دوره در حدی بسیار ظریف و با روسازی و ریزه‌کاری فراوان دیده می‌شود و پرداخت آن در حد اعلای خود مشاهده می‌گردد. منبت این دوره بر اساس طرح‌های هندسی، شیارهای موازی، خط ثلث و نسخ، اسلیمی و ختایی به سبک ایرانی نقوش انتزاعی گل و گیاه و انسان و ترنج و محرابی مشاهده می‌شود.
هنرهای چوبی بعد از صفویه و بخصوص در دوره‌ی قاجاریه نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت کیفیت فنی نیز رو به رو بود به طور کلی در آثار چوبی این دوره به دو سبک کلی برمی‌خوریم: بخشی که در آن سعی شده از روش‌ها و نقوش دوران قبل پیروی شود، و بخشی دیگر در آن کوشش شده از اصول فنی و هنری آثار چوبی اروپا الهام گرفته شود.
خاتم‌سازی در دوره‌ی زندیه از رونق زیادی برخوردار می‌شود و ضمن این که ساخت خاتم مربع ادامه پیدا می‌کند، گل‌بندی خاتم مثلث بر اساس نقش پنج و ده رونق می‌گیرد، و حتی چسباندن لایه‌های خاتم که تا اواخر دوره صفویه فقط به دو صورت حاشیه و روی لقط‌ها اجرا می‌شده است، از این زمان به بعد به صورت‌های متنوع‌تری نیز به روی وسایل کاربردی چسبانیده می‌شود.
از اواخر دوره‌ی قاجار گل‌بندی خاتم مثلث بر اساس شش ضلعی ساخته می‌شود که تا قبل از آن وجود نداشته است.

صنایع چوبی دوره‌ی معاصر:

منبت کاری معاصر به دو صورت انجام می‌گیرد: یکی به حالت منبت سنتی است که عمق کم و نقش ایرانی دارد، و دیگر که در اکثریت است منبت فرنگی است که عمق زیاد داشته و نقش اروپایی دارد.

برای مشاهده و سفارش انواع محصولات چوبی و به فروشگاه ما مراجعه فرمایید.