ویژگی و مشخصات چوب

درختان گوناگونی در سراسر دنیا و ایران وجود دارند که برای هنرهای چوبی ایران و جهان مورد استفاده قرار می گیرند. گاه در یک کشور گونه‌های مختلفی از یک جنس درخت دیده می‌شود و گاه همان کشور فاقد هر گونه‌ای از جنس دیگری از درختان است. گاهی هر منطقه در یک کشور، دارای درختان مخصوص به خود می‌باشد. ایران نیز دارای درختان مخصوص به خود می‌باشد؛

به این ترتیب طبیعی است که مردمان بومی هر منطقه در طول تاریخ با استفاده از درختان همان منطقه به ساخت ابزار و وسایل مورد نیاز خود پرداخته باشند و حتی بر اساس نوع درخت موجود و ویژگی‌هایی که چوب آن دارد، نوع هنر و شیوهٔ ساخت اشیاء چوبی آن منطقه تعیین شده باشد.

البته در موارد زیادی نیز چه در گذشته و چه در حال، شاهد واردات چوب‌های ارزشمند و یا نایاب از دیگر مناطق کشور و حتی کشورهای دور بوده‌ایم.

ایران نیز دارای درختان مخصوص به خود می‌باشد؛ درختانی که شاید بعضی تاکنون ناشناخته مانده یا در خصوص آن تحقیقی نشده باشد. هنرمندان ایران با استفاده از چوب‌های این درختان و سایر چوب‌های وارداتی برای  هنرهای چوبی ایران استفاده می کنند.

در این فصل به توضیح پیرامون ویژگی‌ها و مصارف هنری تعدادی از این درختان به همراه بعضی از اسامی و عکس‌های آنها، پرداخته شده است.

در علوم جنگل‌شناسی و صنایع چوب، درختان از نظر وزن مخصوص و تراکم بافتشان به دو گروه کلی تقسیم می‌شوند. در ایران این دو گروه به نام‌های سوزنی ‌برگان (اسامی داخل پرانتز نام‌های خارجی این دو گروه است) (مخروط‌ ‌داران، نرم ‌چوب‌ها، همیشه سبزها، رزینی‌ها) و پهن ‌برگان (سخت چوب‌ها) شناخته می‌شوند.

مشخصات چوب:

چوب سوزنی برگان اغلب سبک و نرم می‌باشد و به خوبی رنده می‌شود و یا به اصطلاح نجاران محلی خوش‌بوم می‌باشد و ماشین‌های چوب‌بری آنها ساده‌تر و ارزان قیمت‌تر است. از طرف دیگر چوب این گونه‌ها زودتر و بهتر از چوب پهن برگان خشک می‌شود و از همه مهم‌تر آنکه چوب سوزنی برگان دارای مصارف زیادی می‌باشد.

چنانکه در کاغذسازی، شمع معادن، جعبه سازی، خانه سازی، هواپیماسازی، وسایل موسیقی، قالب بتون و غیره از چوب این گروه درختان استفاده می‌شود. با وجود این چوب سوزنی برگان دارای معایبی نیز می‌باشد چنانکه به واسطه داشتن مواد رزینی به خوبی لاک و الکل نمی‌پذیرند و یا به اصطلاح پرداخت نمی‌شوند و چون اغلب شاخه‌های مرده آنها مدتی در روی ساقه باقی می‌ماند، این گونه چوب‌ها دارای گره‌های مرده زیادتری هستند.

اصطلاحات مربوط به چوب:

چوب درون: به قسمت مرکزی چوب که پس از مدتی از فعالیت فیزیولوژیکی باز می‌ماند و تنها مقاومت مکانیکی ساقه را به عهده دارد، گفته می‌شود.

چوب برون: قسمت خارجی چوب را که معمولا رنگ روشن‌تری نسبت به قسمت مرکزی دارد و از نظر استقامت نیز از مقاومت کمتری برخوردار است، چوب برون گویند.

تراکم چوب: تراکم در درختان به عواملی چون ریزبافت و درشت‌بافت و همچنین بافت سست و بافت سفت مربوط می‌شود.

بافت چوب: درختانی که قطر عناصر متشکله چوب در آنها به خصوص آوندها (در پهن برگ‌ها) و تراکئیدها (در سوزنی برگ‌ها) ناچیز باشد به چوب‌های ریزبافت معروف‌اند و چوبی را که پهنای دوایر سالانه آن در پهن برگان کم و در سوزنی برگان زیاد باشد درشت‌بافت گویند.

تار چوب: اجزای چوب در مقطع طولی که به طور موازی در کنار هم قرار دارند را تار چوب گویند.
چوب‌های دانه درشت (گونه‌های دارای اجزای درشت) را در این حالت درشت‌تار و چوب‌های دانه ریز را ریزتار می‌نامند. هنگام کار کردن با هر دو گروه می‌توان به این نتیجه پی برد که چوب‌های دانه ریز یا ریزتار مانند گلابی، شمشاد، انجیلی، سرخدار و انواع افرا به خوبی پرداخت شده، صاف و صیقلی می‌شوند، از این رو در هنر خراطی نیز کاربرد فراوان دارند.

همگن و ناهمگن: چوب درختان دو بخش عمده رویش به نام چوب آغازین (چوب روئیده در فصل بهار) و چوب پایانی (چوب روئیده در فصل تابستان) دارد. چنانچه بین چوب آغاز رویش و چوب پایان فصل رویش اختلاف مهمی از نظر ابعاد وجود نداشته باشد یا به طور کلی دیده نشود، چوب را همگن گویند مانند: شمشاد، گلابی، انجییلی، افرا، راش، توسکا. اما چنانچه بین چوب آغاز و چوب پایان اختلاف زیاد باشد، این گونه چوب‌ها را ناهمگن گویند مانند ملچ، اوجا، آزاد، زبان گنجشک و سنجد.

وزن مخصوص: به طور کلی وزن مخصوص عبارت است از نسبت جرم یک جسم به حجم آن که واحد آن گرم بر سانتی‌متر مکعب است. هر چه تعداد آوندها کمتر و جداره سلولی ضخیم‌تر باشد وزن مخصوص به مراتب بیشتر می‌شود. در میان درختان متداول ایران چوب تبریزی سبک‌ترین و چوب کهور سنگین‌ترین چوب‌ها هستند. انتخاب بهترین آن ها برای هنرهای چوبی ایران مهم است.